Bágoas de cinsa en Compostela

…Coup d’état

Military force

Hundreds dead

Why did they disappear?

SEPULTURA, Dictatorshit

A Coruña, 04 de marzo de 2020

Por fin, nun día gris de chuvia e néboa, visitei o Museo do Pobo Galego. Atópase no casco antigo de Santiago de Compostela, xusto a cinco minutos da Catedral. Trátase dun sitio cultural moi ben estruturado que creo que podería resultar de grande interese a quenquera que teña unha paixón pola historia (da Galiza e, máis en xeral, da humanidade). Aproveitei da ocasión para dar unha volta pola capital da Comunidade Autónoma e, ao mesmo tempo, cambiar o meu entorno de traballo (pola tarde, tiven que encerrarme nun bar porque estou no comité de organización dunha conferencia e xusto o día antes recibín dezanove propostas para avaliar). Foi moi interesante informarme sobre a historia da sociedade galega, a súa organización territorial, administrativa e familiar, os seus usos e os seus costumes ao largo dos séculos pasados. Como xa me pasou ao visitar o Museo Provincial de Pontevedra case dous meses atrás, a visita deume a oportunidade para reflexionar un pouco, non soamente sobre a historia e a cultura da miña terra de elección, senón tamén sobre a miña cultura de orixe e a facer comparacións entre as tradición e as características da Galiza e as da Liguria (a miña rexión italiana, da que Xénova é a capital). Máis importante aínda, enfrontarme coa cultura e a identidade doutros axúdame sempre a entender algo máis sobre min mesmo.

Aquí quero falar un pouco do que me transmitiu a sección do museo “As pequenas cousas”, dedicadas as memorias da guerra civil e da ditadura franquista. Nun sintagma, poderíamos dicir, o “sangue dos vencidos”, citando o título dun libro do historiador italiano Giampaolo Pansa, que foi o obxecto dunha intensa polémica (boa parte da esquerda italiana chamouno “revisionista” o mesmo “fascista”). Nesta sección atópanse correspondencia dos galegos condenados ao exilio e tamén obxectos, posesións de persoas que foron perseguidas polo réxime de terror que se instaurou ao fin da guerra. Pódense atopar cartas dirixidas á familia, pequenos obxectos persoais, inclusive paquetes de cigarros, documentos, moitas fotos. É interesante ver como, aínda que a miúdo estas persoas tivesen pouco diñeiro, nas fotos sempre aparecían cun traxe ou vestido moi elegante. Claro, nestes tempos facer unha fotografía era un evento moi especial. Unha parella semellaba incribelmente aos meus bisavós Bernardo e Giuditta (da parte do meu pai, que recibiu o nome do seu avó, mentres que a súa irmá – a miña tía – recibiu o nome da súa avoa).

Entre as moitas cousas que puiden observar nesta importante sección do museo, dúas deixaron unha marca bastante seria en min, das que dificilmente poderei esquecer. Primeiro, un documento que oficializa o cambio institucional do nome dunha nena, que os seus pais chamaran Libertad (en castelán, nin sequera en galego). Claro, un nome “sospeito”, mesmo “subversivo”: de ningún xeito aceptábel para un réxime ditatorial. Polo tanto, a pobre crianza, que se chamaría Libertad Vaquero González vería o seu nome mudado en Máxima. O mecanismo paréceme moi sinxelo: quítase a identidade dunha persoa, mesmo dunha familia a través dun mero acto burocrático. Négase o dereito dos pais a escolleren o nome para a súa filla, por razóns ideolóxicas (de feito, máis que ideolóxicas diría de oportunismo institucional, mais deixo este asunto para outra vez). Négase a unha persoa o dereito a existir cunha determinada identidade. “What’s in a name?”, preguntaba Romeo. Ben, moito. No caso dun nome de persoa, máis aínda. Gran parte da súa identidade. Teñen dúbidas? Parécelles esaxerado? Entón, xa que unha imaxe as veces vale máis de mil palabras, invítolles a botarlle unha ollada ao documento, onde poderán ver as raias trazadas sobre o nome de “Libertad”. Un emblema, o emblema dunha liberdade dobremente negada: o nome da liberdade e a liberdade de escoller un nome. A liberdade dunha nena de vivir a propia existencia levando ese nome, a liberdade dos pais a chamaren a nena co nome que escolleran. Non vou profundar en reflexións metalingüísticas, mais quero destacar a importancia de que haxa un documento escrito para levar a cabo este acto de prevaricación institucional. Sábese moi ben: verba volant, scripta manet. Ou sexa, a proba escrita do que é o Estado, o réxime a ter a derradeira palabra en definir quen ti es. Ao cabo, a túa identidade pertence a el, non a ti. George Orwell aprendera moito da súa experiencia catalá, evidentemente (se nunca leron 1984, ademais de Homage to Catalunya, anímolles a que o fagan).

Un impacto aínda máis forte sobre min tivo un filmado, que recolle breves entrevistas con parentes de vítimas galegas do réxime. Strictu sensu, ningunha nova: quenquera vira algún documental sobre a Alemaña nazi ou a Unión Soviética e outras ditaduras xa ouvira contos parecidos. Sen embargo, isto non o fai máis fácil. Sinxelamente, aceptarmos que pasaron (e aínda pasan, noutras latitudes e lonxitudes) determinadas cousas nunca é doado. Vou mencionar un testemuño soamente, que considero representativo do que acabo de dicir. Un señor de idade tiña una folla cos nomes de todas as persoas que foran asasinadas na súa aldea ao rematar da guerra civil. El cóntanos que soamente o cura fora asasinado durante a guerra e os verdugos franquistas sabían o nome da persoa que o asasinara. Sen embargo, quixeron executar a un gran número doutras persoas que vivían alí. “Porque tiveron todos que morrer?”, preguntábase o señor cos ollos cheos de bágoas. Eu creo que a razón é moito máis sinxela do que nos gustaría pensar: porque a guerra é así , o odio é así, o loita polo poder é así. E, despois da guerra, a violencia brutal dos que gañan, sexan quen foran, maniféstase da forma máis brutal.

Creo que non é cuestión de ideoloxía, aínda hoxe vese pasar isto en todo o mundo. Non hai xustiza na guerra, non hai ética: hai que acabar coa guerra e xa está, non hai outra alternativa. Aprendemos algo do pasado? Como especie humana, aínda creo que non. Podemos aprendelo no porvir? Non sei, quizais a presente ameaza universal do virus Covid-19 nos axudará a abrir os ollos e ver que o que nos une (ao cabo, a nosa vulnerabilidade humana) é moito máis básico e fundamental ca o que nos divide? Sería posíbel, mais temos que deixar atrás as dúbidas: cada un de nós pode facer algo, no seu día a día, para mellorar o seu entorno. Ninguén vai cambiar o mundo só, isto xa o sei. Mais non é unha razón aceptábel para non facermos nada. Cada día temos pequenas ocasións para achegármonos espiritual e moralmente ás outras persoas. Cada pequena acción ten un valor. Cada vez que, nas situacións diarias, escollemos a solidariedade en lugar da indiferenza ou mesmo a amabilidade en lugar da inercia, estamos a dar un pequeno paso adiante.